Baza surowcowa i geokulturowe znaczenie kamieni młyńskich wmurowanych w ściany gotyckich kościołów na Nizinach Południowobałtyckich

Instytut Geologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza oraz Oddział Poznański Polskiego Towarzystwa Geologicznego gorąco zapraszają na referat, który odbędzie się w środę 26 listopada 2025 r. o godz. 13.30, w sali nr 14 Collegium Geologicum UAM. Wykład „Baza surowcowa i geokulturowe znaczenie kamieni młyńskich wmurowanych w ściany gotyckich kościołów na Nizinach Południowobałtyckich” przedstawi dr hab. prof. UŁ Piotr Czubla (współautorem jest dr hab. prof. IGiPZ PAN Dariusz Brykała).   Wprowadzenie w tematykę referatu: W ściany gotyckich kościołów w północnych Niemczech i w Polsce wmurowano liczne kamienie młyńskie i żarnowe. Ich analiza pozwala odtworzyć dawne relacje gospodarcze oraz wyjaśnić przyczyny lokowania kamieni młyńskich w murach świątyń. W referacie przedstawione zostaną wyniki badań przeprowadzonych w ramach interdyscyplinarnego projektu NCN 2019/35/B/HS3/03933 „Pamięć kamieni. Pochodzenie, użytkowanie i sakralizacja kamieni młyńskich wmurowanych w ściany gotyckich kościołów na Nizinach Południowobałtyckich” (millPOLstone), kierowanego przez dr. hab. prof. IGiPZ PAN Dariusza Brykałę. Od tysiącleci żarna, a później kamienie młyńskie, napędzane energią wiatru, wody lub mięśni zwierząt i ludzi, były niezbędnym narzędziem do produkcji żywności. Ich pozyskiwanie i użytkowanie wiązały się z dużymi nakładami środków i wyspecjalizowanych umiejętności. Dlatego każdy kamień młyński miał dużą wartość materialną i był użytkowany aż do zupełnej destrukcji. Już w starożytności i we wczesnym średniowieczu rozwinęły się w Europie duże ośrodki wydobycia i produkcji kamieni młyńskich. Najbardziej znane wyroby pochodziły z Niedermendig koło Andernach (tzw. kamienie reńskie), Hyllestad (Norwegia), a także ze Śląska i Saksonii (Jonsdorf, Pirna). Istnieją liczne źródła pisane i ikonograficzne dokumentujące import kamieni młyńskich na obszar Nizin Południowobałtyckich. Ich cena była jednak bardzo wysoka, co skłoniło do poszukiwania tańszych zamienników. W powszechnym odbiorze Niż Środkowoeuropejski wydaje się być obszarem ubogim w skały lite, gdzie trudno o dobry surowiec kamienny. W rzeczywistości jednak do dyspozycji są tam bardzo zróżnicowane pod względem składu, budowy wewnętrznej i właściwości technicznych skały pochodzenia fennoskandzkiego, tj. eratyki (głazy narzutowe). Miejscowa ludność doskonale orientowała się we właściwościach poszczególnych typów skał i pieczołowicie dobierała surowiec optymalny dla planowanego produktu i jego funkcji. Na Nizinach Południowobałtyckich zidentyfikowano ponad sto gotyckich kościołów, w których ściany wmurowano: żarna nieckowate, ręczne żarna rotacyjne i kamienie młyńskie pochodzące z młynów wietrznych i wodnych. W wielu przypadkach ulokowano je w bardzo eksponowanej pozycji. Skąd pochodziły te kamienie? Jakie surowce skalne preferowano i dlaczego? Czy zachowane zabytki są zgodne ze źródłami historycznymi? Jakie zwyczaje, wierzenia kryją się za tymi kamieniami? Co miały symbolizować zużyte, a w niektórych przypadkach nieukończone kamienie młyńskie w murach świątyń? Na te i inne pytania postarają się odpowiedzieć autorzy referatu.